У нашым грамадстве дастаткова доўга існавала меркаванне аб тым, што дзіця павінны выхоўваць дзіцячыя ўстановы, гэта з'яўляецца іх прамым і непасрэдным абавязкам. Прычым, у дадзенай сітуацыі менавіта сям'я была галоўным абвінаваўцам у тым выпадку, калі вынікі выхавання былі сумныя. І да сённяшняга дня мы сутыкаемся з такой сітуацыяй, калі школа і настаўнік з'яўляюцца галоўнымі адказчыкамі за ўсе няўдачы, звязаныя з выхаваннем маладога пакалення.
Такі падыход да ацэнкі дзейнасці адукацыйных устаноў і да ацэнкі ролі сям'і ў выхаванні дзяцей прывёў да таго, што сёння мы называем безадказнасцю бацькоў у адносінах да ўласных дзяцей.
Якую ролю ў гэты перыяд у жыцці дзіцяці павінна іграць сям'я?
У першую чаргу, гэта ўсялякая, эмацыйная падтрымка свайго дзіцяці, а таксама ўменне прытрымлівацца законаў сям'і, у якой закладваецца маральная выхаванасць і развіццё яго на базе ўжо існуючых станоўчых маральных норм і каштоўнасцей.
Існуюць законы, на аснове якіх у кожнай сям'і зараджаюцца, фармуюцца і ўмацоўваюцца традыцыі і звычаі сям'і.
Закон сям'і №1.
Кожнае дзіця, якое жыве ў сям'і, павінна быць каханым незалежна ад таго, прыгожы ён ці не, развіты інтэлектуальна ці не вельмі.
Пазбаўлены гэтага пачуцця чалавек не здольны паважаць сваіх блізкіх, суграмадзян, Радзіму, не гатовы рабіць людзям дабро. Атмасфера кахання і сардэчнай прыхільнасці, чуласці, клопаты членаў сям'і адзін пра аднаго аказвае наймацнейшы ўплыў на дзіцячую псіхіку, дае шырокі постар для праявы пачуццяў дзіцяці, фармаванні і рэалізацыі яго маральных запатрабаванняў.
Амерыканскі псіхолаг Джэймс Добсан адзначае: «Усе мы вельмі маем патрэбу ў тым, каб не толькі належаць да асобнай групы людзей, занятых сваімі справамі і якія пражываюць у адной хаце, але і адчуваць блізкасць блізкіх людзей, дыхаць агульнай атмасферай сям'і, якая ўсведамляе сваю індывідуальнасць і непаўторнасць , свой асаблівы характар, свае традыцыі».
Пры гэтым вядомы рускі навуковец-педагог П. Лесгафт сцвярджаў, што сляпое неразумнае матчынае каханне «забіваючы дзіця горш, чым розгі», робіць чалавека амаральным спажыўцом».
Закон сям'і №2
Кожнае дзіця павінна жыць у атмасферы шчырасці і праўды.
Часам бацькі звяртаюцца да хлусні ў самых розных абставінах жыцця, лічачы гэта выратаваннем у шматлікіх жыццёвых абставінах, напрыклад, сыход бацькі з сям'і ці смерць блізкага чалавека. Хлусня, якая раскрылася, можа разбурыць звыклы ўклад жыцця, які так хацелася захаваць хлуснёй. Усякую хлусню, усякі зман, усякую сімуляцыю дзіця прыкмячае з надзвычайнай вастрынёй і хуткасцю; а прыкмеціўшы, упадае ў збянтэжанасць, спакусу і падазронасць.
Калі дзіцяці нельга паведаміць чаго-небудзь, то заўсёды сумленна і прама адмовіць у адказе або правесці пэўную мяжу ў інфармаванні, чым выдумляць глупства і потым заблытвацца ў ім ці чым хлусіць і падманваць і потым быць выкрытым дзіцячай праніклівасцю.
Закон сям'і №3
Дзіця павінна мець права на тлумачэнне і разважанне.
Гаворачы аб уздзеянні словам, В.А.Сухамлінскага адзначаў, што слова павінна прымяняцца менавіта да канкрэтнага чалавека, слова павінна быць змястоўным, мець глыбокі сэнс і эмацыйную афарбоўку.
Каб слова выхоўвала, яно павінна пакінуць след у думках і душы дзіцяці, а для гэтага трэба ўнікаць у сэнс слоў. Толькі тады мы можам разлічваць на эмацыйнае ўздзеянне.
Бацькі павінны своечасова перайсці ад канкрэтных фактаў, падзей, з'яў да раскрыцця абагульненых ісцін, прынцыпаў паводзін. Дзеці любяць разважаць, але бацькі часта спыняюць развагі, падкрэсліваючы іх няспеласць, тлумачачы яе тым, што яны яшчэ малыя, а таму ім рана выказваць свае меркаванні. Але менавіта падчас гэтых разваг дзеці спасцігаюць маральныя паняцці.
Як правільна размаўляць з дзіцем?
Па-першае, не трэба казаць дзіцяці тое, што яно добра ведае і без нас.
Па-другое, трэба задумвацца над тонам, манерай нашай размовы, каб пазбегнуць «справаздач» і «сумных пропаведзяў». Менавіта сям'я ў самую першую чаргу вучыць культуры камунікатыўных зносін.
Гучныя маралі, разборы ўчынкаў у прысутнасці многіх людзей выклікаюць глухое ўстойлівае раздражненне і нежаданне хоць што-небудзь змяніць у сваім жыцці ў лепшы бок.
Па-трэцяе, трэба прадумваць, як звязаць арганізаваную намі гутарку з жыццём, і, самае галоўнае, якога практычнага выніку мы хочам дабіцца.
І змест, і тон, і месца, і час размовы - усё важна. Словам мы пераконваем, але перакананне не можа існаваць без яго рэалізацыі. Майстэрства бацькі і маці заключаецца ў тым, каб размова з дзіцём выклікала ў апошняга водгук уласных думак, перажыванняў і заахвоціў яго да актыўнай дзейнасці па выхаванні самога сябе.
Дзяцей рознага ўзросту трэба пераконваць па-рознаму.
Малодшыя школьнікі патрабуюць пераканаўчых прыкладаў з жыцця, з кніг. Дзіцяці пераконвае глыбокая вера ў слова дарослых.
Вялікай памылкай у сямейным выхаванні з'яўляюцца папрокі. Адны папракаюць дзіця ў тым, што ён ужо вялікі, але дрэнна вучыцца, іншыя ставяць яму і ўзрост і фізічную сілу. Правільна паступаюць бацькі, якія выклікаюць у дзяцей пачуццё гонару іх даросласцю, падбадзёрваюць сваё дзіця, усяляюць веру ў будучы поспех.
У чым жа шкода папрокаў у выхаванні дзяцей? Асноўнае зло ў тым, што такія папрокі выклікаюць нявер'е ў сябе, нявер'е ў сваю чаргу, расслабляюць волю і паралізуе душу, перашкаджаючы прымаць самастойныя рашэнні ў пераадоленні цяжкасцяў.
Закон сям'і №4
Выключэнне з правіл арганізацыі жыцця ў сям'і амаральных прыёмаў пакарання дзіцяці.
Крайняй мерай уздзеяння В.А.Сухамлінскага лічыць пакаранне. Пакаранне лічыць выхаваўчую сілу ў тым выпадку, калі яно пераконвае, прымушае задумацца над уласнымі паводзінамі, над стаўленнем да людзей. Але пакаранне не павінна абражаць годнасць чалавека, выказваць нявер'е ў яго.
Многія педагогі гавораць аб вялізным эфекце прабачэння. Выхаваўчая сіла ганьбавання залежыць ад маральных якасцяў, тактоўнасці бацькі. Трэба здолець не абражаючы дзіця, даць справядлівую, хоць можа быць, і рэзкую адзнаку яго дзеянням. Мастацтва ганьбавання складаецца ў мудрым спалучэнні строгасці і дабрыні. Вельмі важна, каб дзіця ва ўгаворванні дарослага адчула не толькі строгасць, але і клопат пра сябе.
Закон сям'і №5
Закон разумення дзіцем "можна", "трэба", "нельга".
Вельмі важным метадам у выхаванні В.А.Сухамлінскага лічыў забарону. Яно папярэджвае шматлікія недахопы ў паводзінах, вучыць дзяцей разумна ставіцца да сваіх жаданняў. Жаданняў у дзяцей і падлеткаў вельмі шмат, але іх усё немагчыма і не трэба задавальняць.
«Калі старэйшыя імкнуцца задавальняць любое жаданне дзіцяці, вырастае капрызная істота, раб капрызаў і тыран блізкіх. Выхаванне жаданняў – найтанчэйшая філігранная праца «садавода»-выхавацеля, мудрага і рашучага, чулага і бязлітаснага».
З дзяцінства трэба вучыць чалавека кіраваць сваімі жаданнямі, правільна ставіцца да паняццяў "можна", "трэба", "нельга". Такім чынам, патуранне бацькоў дзейнічае вельмі шкодна.
В.А.Сухамлінскага кажа ў сваіх кнігах: «…мастацтва паводзін і забароны…даецца нялёгка. Але ў здаровых і шчаслівых сем'ях яно квітнее заўсёды»
Закон сям'і №6
Традыцыі і звычаі сям'і павінны быць афарбаваны станоўчымі эмоцыямі і пачуццямі.
Сёння мы адзначаем важнасць выхавання пачуццяў дзіцяці. Гэтым неабходна займацца ў сям'і і ў школе. Гэта значыць і словам і справай выклікаць перажыванні, абуджаць пачуцці, наўмысна ствараючы адпаведную сітуацыю або выкарыстоўваючы натуральнае становішча.
Сутнасць эмацыйнай сітуацыі, як сродку выхавання складаецца ў тым, што ў сувязі з якой-небудзь падзеяй, учынкам чалавек адчувае найтонкія перажыванні іншага і адказвае на іх сваімі ўласнымі перажываннямі. Пачуцці не навязваюцца, а абуджаюцца, і абудзіць іх можна не штучна, а шчырымі перажываннямі.
Закон №7.
Бацькі павінны дэманстраваць сваім дзецям уласную працаздольнасць і даброты, звязаныя з ёю.
Дзіця павінна бачыць, што ўсе чальцы сям'і занятыя стваральнай працай, што бяздзейнасць у хаце не ўласцівая чальцам сям'і, што праца- гэтае не пакаранне, а магчымасць зрабіць сваё жыццё лепш. Пастаянна назіраючы за працай дарослых, дзіця пачынае імітаваць гэта ў гульні, а затым і само ўключаецца ў працэс працы як памочнік, і, нарэшце, як самастойны выканаўца.
Закон №8
Закон культывавання ў сям'і станоўчых звычак.
Можна шмат разоў казаць свайму дзіцяці аб тым, што нельга шмат есці і пры гэтым на яго вачах з'ядаць велізарную колькасць ежы, можна казаць аб шкодзе курэння, і самому даросламу паліць не перастаючы.
Такія прыклады - мадэль для пераймання і актыўнага выкарыстання ў жыцці.
Неабходна выключэнне так званых дадатковых раздражняльнікаў з жыцця дзіцяці: празмернай раскошы, жахлівай галечы, празмернай раскошы, жахлівай галечы, празмерных прысмакаў, бязладнай ежы, тытуню, алкаголю.
Закон №9
Стварэнне ўмоў для зносін дзіцяці з маральнымі людзьмі.
Для таго, каб дзіця вырасла маральна здаровым, яго неабходна максімальна ахаваць ад кантакту з амаральнымі людзьмі.
Найважнейшым метадам авалодання ведамі і досведам у дзіцяці з'яўляецца імітацыя. Інстынкт імітацыі прымушае дзіця спрабаваць прайграць усе дзеянні і ўчынкі людзей, якія яго акружаюць. Прайграў - значыць асвоіў.
Толькі да 7 гадоў дзіця выпрацоўвае свае ўласныя маральныя падставы і можа ацэньваць паводзіны і ўчынкі навакольных людзей. Таму дарослыя, якія любяць дзіця, жадаюць яму дабра, павінны строга кантраляваць кожны свой крок, каб не паслужыць яму прыкладам амаральнага.